Nivisî  Kirmanckî

Kurmanckî

ZIWANO RESMÎ BI KURDKÎ WENDISH

Munzur Çem

Çi waxt ke kurdkî û na ziwan de wendene ser o bêro qeseykerdene, kolonyalîstî dest nanê pira, zu fek ra vanê "ziwano resmî" û çîyê de bîn nêvanê. "Ziwanê dewlete yo resmî Tirkî yo, wendish kî gereke ebe Tirkî bone" ya kî "Ê zu dewlete, zu ziwanê xu yo resmî beno" û tayê vatenê nîyanênê bînî rew rew ênê gosê merdimî.
Goreyê fikrê mi, merdimo ke na meseleyî ser o vindone, gereke her çî ra ravêr, cuwabê na persî bidone: Kurdî çinay ser o mecburê ke Tirkîya de bi Tirkî, Îran de bi Farskî, Îraq û Surîya de kî bi Erebkî (Erevkî) biwanêne? Kurdîstan de wendish û nusnayish çi ra ziwano ke sharê ma maya xo ra miseno bi ey nê, ziwananê pesheyan ra wo? Na heqa bingeyî ya ke miletê dînya pêro wayirê ci yê, miletê ma rê yasaq bîyayêna aye çîyê da rast a? Bêgûman raste nîya. Yew keso ke seyewbînîye û heqa merdimî rê hurmetê xo esto, besenêkeno ke na vatena nîyanêne rê wayîr vêjîyone.
Tayê estê, sava paraznayêna na neqîye, resmî bîyayishê tirkî, erevkî û farskî anê werte, nîshan danê. Vanê ke nê ziwanî, ziwanê resmî yê, na sebeb ra kî Kurdîstan de wendish înan ra wo. Rind o delal o; ma nê dewletî û resmîbîyayîshê na ziwanan emrê Heqî yo? Sharo Kurd, bi hezaran serra ke herdê xo ser o wo. Kurdkî, ziwananê dînya yê kann hesabînê, înan ra yew o. Herdo ke o te de bîyo kewe; mintiqaya ke zê dergusa medenîyetî hesabîno uca der o. Kurdî bi xo kî saz kerdishê na medenîyetanê kanan de wayîrê bare yê. Uca ra kî ravêrîme; her hetê hêyatî de, bi serbestîye ziwanê xo qesêy kerdish û nustishî rê, shert nîyo ke nê çîyê nîyanênî bibêne.
Dustê naye de, sîndorrê ke Kurdîstan parçe kerdo, nê sîndorrî 70 serre ra avê amê werte. Hem kî hurêamayishê (pêyman/ anlashma) de emperyalîst û kolonyalîste ra gore. Yanê, amrê na dewletan, hondê amrê merdimê yo. Heto bîn ra kî Pêymana Lozanî de qe hukmê çîno ke, Tirkî xo rê bikerê sebeb û pê ziwan û kulturê Kurdan yasaq kerêne. No yew het de vindo, delegasyonê tirkan, sirê Konferansê Lozanî de, birayîya kurd û tirkî ser o qesêy kerd, garantî da ke nê herdi miletî, sey yewbînî bê, wayîrê êynî heqan bê û pîya hêyatê xo devam bikerêne. Madeya 39îne ya Peymana Lozanî kî, saba hemwelatîyanê (wetendashanê) Tirkîya heqanê zon û kulturî cêna binê hukimî. Tirkîya hukimê na madeye nîyana hurêndî, o çîyêde bîno.
Heto bîn ra kî çiturî beno bibo, bi çi hal ênê îmza kerdene bêrê, kes besenêkeno ke pêymanan (hurêamayîshan) bikero sbiv û bi înan heqanê merdimîye bicêro binê linganê xo, bipelexno. E ke tayê pêymanî bibêne sebebê çîyê nîyanênî kî, lazim o ke yê pêymanî werte ra bêrê wedardene. Eke merdim dustê na rastîye vêjîyone, yêno o mane ke zorbazîye û neheqîye çîyê da rast a. O waxt, wertê miletan de, felsefeya "zorê kamî ke shî kamî," bena tore. Merdimî ke na ûsul ra hereket kerd, besekeno heqe bido her û zorbazênî têînan, înan rast bivênone.
Hama na kî esta ke, ebe kamecî reng benê bibê, nayê ke wayîrê îdeolojîyê Kemalîzm ê, gereke merdim baver mekero ke, yê besekenê na het ra rayê da raste nanê ro xo ver. Eke înan na besebikerdêne, wastenê rastê ke Kurdî wazenê, înan sero zê malikî nahet-dohetî ser çîvî nêdêne, zorbazênî xo rê nêkerde ûsul. E ke hen bibîyêne, honde dez û tenge nêamêne werte, problem rehet hal bîyêne.
Heto bîn ra, "Ê her dewlete zu ziwanê xu yo resmî beno", na vatene kî raste nîya. Qe te de shik çîno ke yê dewletê, juyî ra zêde ziwanê xu yê resmî beno ke bibêne. Eke shash (sas) nîno ra mi vîrî, yê Hîndîstanî des û çar ziwanê xu yê resmî estê. Dewleta Swîsra de Almankî, Fransizkî û Ûtalyan kî her het ra zê zuvinî yê. Ê Belçîka kî têpîya di ziwanê xu yê resmî estê. Merdim besekeno ke mîsalan zêde kero. No kî yêno o mane ke, çîyê de zor nîyo ke dewleta Tirkîya bibo wayîrê di ziwanan. Wendish, didi ya kî diînan ra zêde ziwanan de mumkun o. Vajîme ke, eke Kurdîstan de wendish bi Kurdkî bo, Tirkî ya sey dersêda mecbure bêro wendene, ya kî serbest bo, kamî ke wast va biwano; Tirkîya de kî tam ziddê nêyî bibo, yanî wendish bi Tirkî bo, Kurdkî kî sey derse bêro wendene se beno-? Eke nayê ke wayîrê tezê resmî yê, înan dest ra bîyamêne, axuyê Kemalîzmî ra xo bixelesnêne ra, hebîkê mantiq ra hereket bikerdêne, înan bi rehetîye bidîyêne ke, na ûsul seba herdi miletan, ûsulê de zaf rind o.
No mesele de, çîyêde bîn o ke îcab keno ke merdim ser o vindone o kî na wo: ziwano resmî, bi ziwananê bînan mektevan de wendishî rê engelî nîyo. Ya kî engel nîyo ke merdim bi înan radyo û televîzyonan saz bikero rojname, kovar û kitêban çap bikerone. E ke merdim bi shêkîlê de bîn vazo, ziwano ke resmî nîyo, bi dêyî (êyî) mektevan de wendish ya kî kitav û roznameyî (qezeteyî) çap kerdish, bîyayîshê ziwanê resmî rê engel nî yo. Xo ra rastîya dîna kî ewro na wa. Ziwano resmî çi beno bibo, her dewlete mektebanê xo de ziwananê xaman dana wendene. Tirkîya ve xo kî hen kena. Hata merdim bese keno vazo ke, Tirkîya de mektebê henênî estê ke, Tirkî te de ziwanê diînan wo. Radyo û televîzyonanê Tirkîya de, çeshît çêshît ziwanan ra programî estê. Tirkê ke welatanê xêrîban der ê, dewleta Tirkî seba înan programanê radyo û televîzyona; domananê Tirkan rê kî mekteban de ancîya dersa Tirkî wazena. Waxto ke nê çîyanê nîyanênan wazena kî qe ziwano resmî, nêana aqilê xo. Çi ke esto, ne Tirkîya de wendishê ziwananê pesheyan, ne kî welatanê xêrîvan de Tirkî de wendish, ziddê ziwanê resmî nî yo. No mesele, têyna tawo ke Kurdkî ser o ame qesêykerdene yêno mêydan.
Eskera yo ke, heqa kurdkî de sîyaseto xiravo ke dewlete ramena, alaqeyê dêy û "ziwanê resmî" çîno. Hedefo ke kolonyalîstê tirkan bi na vatene wazenê ke bîyarê hurêndî na wo: Ê wazenêke bi na raye, polîtîkaya xo ya rasîste, polîtîkaya ke serra 1924 bi nika yêna û dismenîya Kurdan ser o saz bîya çiman vera durî fîyêne. Uzay ser o, ê sey meselanê bînan, na noxta de kî zurî kenê. Asîmîlekerdishê miletê kurd û werterawedardishê ziwan û kulturê ey hedefê înano esas o.
Wexto ke qedîyayîshê serra shîyayîye de, Demîrelî kombîyayîshe pressî de qesey kerd û cewabê persê da, kerd eskera ke, yê parçe bîyayîshe dewlete ra tersenê, ucay sero bi kurdkî televîzyonan rê musade nêkenê. Bêguman na vatene bi xo dana eskerekerdene ke sîndorê dewleta Tirkîya bi neheqîye û zorbazîye amê werte. Eke bi ziwanê miletê televîzyon de program hairkerdishî kî beno sebebê parçebîyayîshê herdê dewletê, no êno o mane ke sîndorê a dewlete meshru nîyê. Ê sîndirî, sîbdorê heramxuran ê.