Nivisî  Kirmanckî

Kurmanckî

Na serranê pêyenan de bi kirmanckî nustene herçî ke shî bena zêdîye û roje (roze) bi rojê avê sona. Na mîyan de, merdim biwazo mewazo, rewsh û problemanê kirmanckî ser o kî êno qeseykerdene. Vajîme ke tayînê ra gore kirmanckî lehçeya ziwanê kurdkî nîya. No fikir çiqas rast o? Kirmanckîyo nustekî (niviskî) çinay ser o, hondê kirdaskî ravêr nêshîyo? Seba ravêshîyena na lehça destê merdimî ra çi êno, merdim gere se bikero? Ûmla û gramerê xo se beno standart, cayê xo gêno (cêno) ya kî nîseno ro? Kamcî gamî bêrê estene ke, mintiqayan ra gore ferqê ke mîyanê fekan de estê, nêzdîyê yewbînî (jubinî) bê û shar yewbînî fam bikero?
Ez wazen ke na nuste de nê probleman ser o vinderîne.

Kirmanckî lehçe ya, yan ziwanêde xoser o?
Çiturî ke wendoxî kî zanenê, no mesele 1980 ra ravêrî mîyanê kirmancan de çîne bî, ser o nêamêne qesêykerdene. Kurdan (kirmancan) na lehça, sey lehçeyêda ziwanê kurdkî qebûl kerdêne. Ke merdim rastîye vazo, 1980 ra vêr, ayê ke nê problemî ser o vinetîbî, hama hama ke pêro sharê pêseyî (bîyanî) bî. Çi hêf ke kurdî bi xo ziwanê xo ser o zêde nêvinetîbî û bi çimêde îlmî o analîz nêkerdîbî. Çimeyo verêno ke te de qalê zaravanê (lehçeyanê) kurdkî êno kerdene Íerefname ya. Íeref Xan, pirtûkê xo Íerefname de înan ser o nîya vano:
"Kom û ashîretê kurdan, ziwan, tore û rewsha sosyalî ra gore benê çar parçeyê girdî (girsî):
Parçeyo yewin (juyin), Kirmanç;
Parçeyo didiyîn, Lor;
Parçeyo hîreyin, Kalhur;
Parçeyo çarin, Goran."1
Pêsheyan ra a wo sivte lehçeyanê kurdkî ser o kar kerdo, Peter Lerch o. Lerchî, mîyanê 1857-1858 de, shahrîstanê Rusya Petersburg de karê xo kerdo temam. O, nê karî de zaravanê kurdkî nîya moreno: zaza, kurmancî, kelhurî, guranî û lurî. Se ke wendoxan ra kî vêneno Lerch, zazakî se (zê) zaraveyêda ziwanê kurdkî vêneno.
Oskar Mann ziwanê kurdkî keno hîrê parçeyî: Kurdkîyê Rojhelatî (Do©u), Kurdkîyê Rojawanî (Bati) û Kurdkîyê Bashûrî (Güney). Mannî ra gore, kirmanckî zaraveyêda goranî ya, goranî kî ziwanêde xoser o; yanê kurdkî nîyo. Fikrê Karl Hadankî kî sey ê Oskar Mannî yo.
E.B. Soanne, kitabê xo "Grammar of Kurmnajî or Kurdîsh Language, (London, Luzak and Company, 1913)" de lehçeyanê Kurdkî keno hîrê komî (grubî): 1-Kurmancîya corî 2-Kurmancîya cêrî 3- Lurkî, zazakî, hewremankî û gorankî.
Ewlîya Çelebî kî kirmanckî, lehçeya kurdkî qebûl keno. Hem kî sir o ke lehçe û shîveyanê kurdkî moreno, nameyê zazakî peroyîne ra ravêr dano.
Mîyanê kurdan de merdimo (merdimo) ke sivte tasnîfê kurdkî ser o vineto, nusno, înan ra yew (ju) kî kirmancanê Dîyarbekîrî ra Zîya Gökalp o.
Gökalp, kitabê xo Kürt Ashîretlerî Hakkinda Sosyolojîk Tetkîkler de vano ke çar ziwanê kurdkî estê û heqa înan de nîya nusneno:
"...Nê çar ziwanî na yê: Ziwanê kurmanc, ziwanê zaza (Gûranca, Dunbulî), ziwanê soran (Baban, Kalhur), ziwanê Lur (Bahtîyarî, Fîlî (Fêlî), Lek.)"
(...)
"Wayîrê nê 4 ziwana yewbînî (jubînî) fam nêkenê. Hetê gramer, cumle, ferhengî ra mîyan (werte) de ferqê girdî estê. Na sebeb ra kî ferqê ke mîyan der ê ferqê lehçeyan nê, ê ziwanî yê...
Hama ancîya kî nê çar ziwanî bine ra derekeyê yewbînî nîyê. Kurdkîya kana ke ci ra 'Kurdî-î Kadîm' vajîno, pêro parçeyê (azê) aye yê. Têkilîya mîyanê latînkî û ziwanê latînkîyê ke ci ra 'Neo-Latîn' vajîno ke çi ka, mîyanê Kurdî-i Kadîm û kurdkîyanê neweyan de êynî têkilîye esta."2
Nê dîyayishî kî anê mîyan ke na mesla ser o fikir yew nîyo; cîya cîya îddîayî amê mîyan û ser o amo qesêy kerdene. Çi esto ke miletê ma bi xo, hata ewro ziwanê xo lehçeyêda ziwanê kurdkî dîyo, hen qebûl kerdo. Bi mi, naca (naza) de, di noxteyê ke pêroyîne ra muhimî yê, na yê:
a- No kar karêde îlmî yo, karêde akademîk o. Na sebeb/semed ra kî merdim ganî neyî hacetê armancê polîtîkî mekero.
b- Ziwan û lehçeyî, xosero têyna pêmeyê eshtbîyena miletî nîyê. Seba nêyî ganî tayê/tanî shertê bînî kî bibêne. Íert û shurtanê tarîxî ra gore, beno ke yew milet di ziwanan kî qesêy bikero. Eke merdim na rastîye mevêno, ziwan sey yew pêmeyî bigêro (bicêro), o waxt lazim o ke, miletê ke yew ziwan qesêy kenê, înan kî sey yew miletî bihesabnone. Vajîme ke sharê Avusturalya, Dewletê Yewbîyayî yê Amerîka (USA), Ûngilîstan û Kanada; yan kî Ûspanyolijî be sharê welatanê Amerîka Latînî yê ke Ûspanyol kî qesêy kî kenê êynî miletî bêrê qebûlkerdene.

Pêmeyê (krîterê) lehçebîyayîsh ya kî nêbîyayishî çik o?
Siro/tawo ke merdim nê problemî ser o fikirîya, her çî ra ravêr ganî pêmeyan ( krîteren) bîyaro verê çiman. Yanê pêmeyê ke zarave û ziwanan yewbînî ra keno cîya çik ê?
Naca de rastîya ke eshkera bêro vatene a wa ke, pêmeyê mîyanê lehçe û ziwanê xoserî bi çimê îlîmdarîye tesbît nêbîyê, cayê xo nêgureto. Nê meseleyî ser o dîskusyon esto, cîya cîya pêmeyî ênê werte.
Pêmeyê ke en zêde ser o êno qesêykerdene înan ra yew famkerdish o. Na dîyayishî ra gore, sirê qesêykerdishî de ke merdim yewbînî fam bikerone, ê di ziwanê cîyayî nîyê, zarave yê. Xo ra eke yewbînî fam nêkerd, o waxt kî di ziwanê cîya yê.
Çi esto ke no dîyayish hetê grubêde bînî ra rast nîno qebûlkerdene. Wayîrê nê tezî kî vanê ke "Têyna no pême (krîter) problemî çareser nêkeno. Ewro pratîk de tayê ziwanî estê ke, wayîrê herdiyîne yewbînî rehet fam kenê hama ancîya kî ziwanê cîyayî hesabînê. Vajîme ke Swêdkî be Norveç kî ra nîya rê. Çiqas ke sharê nê herdi welatan yewbînî bash famkenê kî, ziwanê înan sey yew ziwanê nînê qebûlkerdish. Dustê naye de Çînkîyê Íanghayî û yê Pekînî yewbînî ra zaf durî yê. Íaro ke nê herdiyîne qesêy keno, yewbînî fam nêkeno. Çi esto ke shar nînan lehçeyanê ziwanê çînkî qebûl keno. Zobîna kî numuneyî estê.
Xêrca nê pêmeyî ra hewce yo ke merdim hetê gramer, etîmolojî û hetanê bînan ra zwanî ser o bifikirîyo, înan têver sanone.
Tayîne ra gore kî faktoro psîkolojîk na kar de wayîrê rolêde muhimî yo. Eke merdim hetê psîkoljî ra hazir nêbî, newast bimisone ya kî qesêy bikerone, ferqî çiqas senik bêne kî pere nêkena. Keso nîyanên, ferqan keno gird (girs) ya kî gird vêneno.
Heto bîn ra famkerdish û qeseykerdishê ziwan û zaravan gîrêdayîyê waxtî yo. Merdim ke sifte ame têlewe, sebebo ke goshê xo vengê hetê bînî nêmisê, ferqê zaf qiskekî kî ci rê gird ênê. Hama ke tenê ser o vinet, gos na ro ser, bi rehetîye vêneno ke ê ferqî, çiturî ke fikirîno honde girdî nîyê; misayish û qesêykerdish honde zahmet nêdano merdimî.
Tayê kirmancê ke na seranê pêyenan de vejîyê, vanê ke Kirmanckî lerhçeya kurdkî nîyo, wayîrê na xeta yê. Nînan, kirmanckî û kirdaskî ser o karêde îlmî nêkerdo. Karkerdish uca (uza) vindero, zafê xo kirdaskî bine ra nêzanenê. Ma yew merdim ke di zwanan ya kî zaravan ser o nêgureya, bi metodê îlmî bese nêkerd înan têversanone, se îddîa keno ke, ê yew ziwan ê, ya kî nîyê? Lazim nîyo ke, qe ke nê herdi lehçeyan nas bikerêne. Nika beno ke naca de tayê kî vazê, zaf merdimî estê îddîa kenê vanê ke kirmanckî zarava kurdkî ya hama nînan kî na het ra karo îlmî nêkerdo; ma lazim nîyo ke ê kî na shertî bîyarê hurendî?" Na kî rast a.
Çi esto ke naca de noxteyêda bîne esta, ganî merdim aye çiman ver ra durî mefîyone: Miletê ma bi xo, kirmanckî û kirdaskî heta ewro se yew ziwanî qebûl kerdê û ewro kî hen vêneno. Bêguman, kesê ke dustê naye de vêjîya, vat "Na raste nîya" gere herkesî ra ravêr ê argumentanê xo bîyarê verê çiman.

Ferqê mîyanê fek û lehçeyan çik ê, kotî ra ênê?

Ez bi xo, sir o ke nê meseleyî ser o vinden, xo rê nêken armanc ke çi beno bibo, ganî bêro îsbatkerdene ke kirmanckî lehçeya kurdkî kî ya, ya kî nîya. Zarava bo, ziwano xoser bo; bi mîlyonan merdim nê ziwanî qesey keno, bi deyî lawikanê xo vano, heskerdishê xo îfade keno, yarenîye (laxî) û duya keno, karê xo ano hurendî û ûêb.
Eke merdim rastîye vazo, ferqê mîyanê kirmanckî û kirdaskî senikî nîyê, xêlê yê. Íaro ke kirdaskî û kirmanckî qesêy keno ke ame têlewe, sifte yewbînî fam nêkeno ya kî zaf senbik fam keno. Çi esto ke merdim herdiyîne ser o ke tenê vinet, ardî têlewe, nîya dano ke ferqî se ke asenê honde girdî nîyê.
Naca de çîyo ke ez wazen ke na nuste de vajîne, o kî na wo:
a. Hona zaf problemê kirdaskî çareser nêbîyê, gere kirdaskî ser o kar bêro kerdene.
b. Problemê kirmanckî, gorê kirdaskî zêder ê, gere merdim her het ra ser o kar bikero û eyî avê berone.
c. Hetê ra na kar bêro kerdene, heto bîn ra kî lehçeyê kurdkî pêro bêrê têversanayene, ferqê xo û hetê xuyê pîyayî (mushterekî) bêrê çiman ver, zelal bêne.
Na problem de persêde muhim o ke ganî bêro perskerdene û cewab bêro dayene, na wo: Ecebe ferqê mîyanê lehçeyanê kurdkî kotî ra pêyda bîyê? Nê, yew koke ra ênê, zerê tarîxî de yewbînî ra kewtê durî ya kî koke ra cîya cîya ziwan ê, pêyê coyî bîyê nêzdîyê yewbînî?
Çiqas ke ewro merdim hona nêshkîno cewabê na persî tam bidone kî, mi rê îhtîmalo verên (virên) tenêna rast êno. Çinayî rê:
Kurdîstan welatêde hîra yo. Koyê xo zaf ê, no welat de shîyene-amayene rehete nîya. Heto bîn ra no welat bi seyan (sedan) serra ke kewto bînê bandura kolonyalîstan, parçebîyaye mendo. Cîya cîya hokmatanê kirmancîye te de hukim kerdo. Mîrîye (mîrênî), axayîye, ashîrîye her tim bîya. Lejê mîyanê înan û dîn û mezheban qe kêm nêbîyo. Nê halî kî pêro pîya bîyê sebebê yewbînî ra durkewtishê sharê Kurdistanî. Eshkera yo ke, eke milet bi na tore yewbînî ra kewt durî, merkezê xo yê bzirganîya yew nêbî, nêameyî-nêshî yewbînî, roje bi roje têkilîyên sosyalî, kultur û ziwanî kî yewbînî ra kuwnê durî, nê hetan ra kî seba yewbînî benê pêsheyî.
Hama hêyatê kurdan de sebebê nê durkewtishî, nînan ra zêder gîrêdyayîyê yasaqî yo. Welatê ma yew het ra parçe bîya. Sîndoran ma yewbînî ra fîshtîme durî, tekilîya mîyanê miletê ma bîya kêmî, tayê cayan de kî hama hama ke qe nêmenda. Heto bîn ra radyo û televîzyonê ma çînê, ma wayîrê heqe nîyîme ke mekteban de bi ziwanê xo biwanîme. Dayîranê dewletan de têpîya ziwanê ma ser o yasaq esto. Hetê çapemenîye ra; yanê vetishê rojname, kovar û kitaban ra kî tengîye raye ro ma gureta. Dezgeyê ma yê kulturî, unîversîteyê ma, înstîtuyê ma hata ewro nêbîyê ke ziwan kulturê ma ser o karê wekinitishî (lêkolînî) û îlmî bikerêne. Ma na rewsha nîya honde xirabe de ferqê zaravanê ma zêdeyî nêbê, se bibo? Ke merdim rastîyêda bîne vazo, eke ziwanê kurdan ziwanêde kan û zengîn nêbîyêne, nika ci ra pirtilê nêmendîbî.
Goreyê a rewshe, yewbîni ra durkewtishê zaravan haca vindero, mîyanê her lehça bi xo de ferq û fekî pêyda benê, shar yewbînî fam nêkeno. Rewsha kirmanckî bi xo na het ra nimuneyêde safî ya. Vajîme ke kirmanckîyê Dêrsimî, Erzinganî, Gimgim (Varto) û Xinisî sey yewbînî yo. Merdim shîkîno seba kirmanckîyê nê cayan vazo "Kirmanckîyê Vakurî" ya kî "Kirmanckîyê Corî." Kirmanckîyê Çewligî (Bîngol), Dîyarbekirî, Paloy û Sêwrege kî hevikêna mendo ro yewbînî. Merdim shîkîno ey ra kî "Kirmanckîyê Vashûrî" ya kî "Kirmanckîyê Cêrî" vazone. Eshkera yo ke na herdi mintiqayan ra ke di kesî bêrê têhet, bi rehetîye yewbînî fam nêkenê. Ferqê fekê herdimîna cayan xêlê rê. Aye ra dime, çiqas ke honde girdî mebê; têpîya ferqî mîyanê fekê her mintiqa bi xo de kî estê. Vajîme ke ferqê Dêrsim û Gimgimî; zerê Dêrsimî de ferqê Mazmîya û Xozat û Plurî ûêb. estê. Eynî çî, Kirmanckîya Vashûrî de kî esto. Hata merdim shîkîno bi rehetîye vazo ke dewe ra bi dewe kî ferqî vêjînê. Ez naye kî vajîne, çiqashî ke goreyê kirmanckî, kirdaskî hetê nustishî ra ravêr shîyo kî mîyanê sharî de êynî problem kirdaskî de kî esto.
Nivîsêda bîne de problemêde bînî ser o yewbînî bivênîme.